Sunday 26 April 2015

अष्टाङ्ग हृदय – Previous PG entrances asked questions_Sample Notes

अष्टाङ्ग हृदय – Previous PG entrances asked questions -

  • पित्तं सस्नेहतीक्ष्णोष्णं लघु विस्र सरं द्रवम्।
  • शरीरजानां दोषाणां क्रमेण परमौषधम्। बस्तिर्विरेको वमनं तथा तैलं घृतं मधु
  • अभ्यङ्ग - शिरःश्रवणपादेषु तं विशेषेण शीलयेत्।
  • व्यायाम – अर्धशक्त्या
  • उद्वर्तन कफहरं मेदसः प्रविलायनम्।
  • आध्मानपीनसाजीर्णभुक्तवत्सु च गर्हितम् – स्नान
  • काले हितं मितं ब्रूयादविसंवादि पेशलम्
  • पानकं पञ्चसार वा – ग्रीष्म ऋतुचर्या
  • समस्थूलकृशा भुक्तमध्यान्तप्रथमाम्बुषाः।
  • बद्धमलाः….। – जाङ्गल मांस
  • सैन्धवं तत्र सस्वादु वृष्यं हृद्यं त्रिदोषनुत्
  • निद्राकफपित्तकर
  • सद्योभुक्त इवोद्गारः – आमाजीर्ण ।
  • विष्टब्धे स्वेदनं।
  • रसानां परिणामान्ते – विपाक।
  • अक्षप्रसादनः – मधुर रस
  • हृद्द्रवः श्लथसन्धिता। - कफ क्षय
  • गण्डस्फिक्शुष्कता सन्धिवेदनाः – मांसक्षय

ENGLISH NAMES OF IMP. DRUGs


ENGLISH NAMES OF IMP. DRUGs                                                                       07-Oct-2012
Indian gamboges tree – कंकुष्ठ     Malabar nut  -  वासा                   Axle wood –धव
Indian birthwort - ईश्वरी               Marking nut -भल्लातक                  Eagle wood - अगुरु
Indian olibanum - शल्लकी       Fox nut - मखान्न                       Worm wood - अफन्तीस
Indian bdellium - गुग्गुलु          Emetic nut - मदनफल               Worm seed – चौहार
Indian gentian - त्रायमाणा            Magic nut – माजूफल/मायाफल     Monk’s hood - वत्सनाभ
Indian madder - मंजिष्ठा               Water Chest nut – श्रॄंगाटक
                                                   Fever nut - लताकरञ्ज 
                                                   Clearing nut – कतक/निर्मली 
Devil’s dung – हिंगु/हींग
Devil’s cotton – पिशाचकार्पास/उलटकंबल
Indian sarsaparilla - सारिवा                                   
Indian beriberi - दारुहरिद्रा                                         Thorn apple - धत्तूरा
Indian squill  - वनपलाण्डु                                              Sweet flag वचा                             
Indian rose-wood -शिंशपा                                           Marsh mallow - खत्मी  
Wild indigo - शरपुंखा                                                    Pointed guard - पटोल
Indian red-wood  - मांसरोहिणी                        Emblic myrobalan - आमलकी                    
Indian goose-berry - आमलकी             Cowhage/Cowitch – आत्मगुप्ता/कपिकच्छु

Imp. Alkaloids of Drugs

Imp. Alkaloids of Drugs


Imp. Alkaloids of Drugs –                                  { 08.Oct.2012 }
कूष्माण्ड - Cucurbin                      देवदारु - Sesquiterpene               मदनफल - Saponin
आरग्वध - Antraquinone             सुदर्शन - Lycorine                         दाडिम -Pelletierine  
शोभाञ्जन - Ptrygospermin           भृंगराज - Wedelolactone              हृत्पत्री - Digitalis
पूग - Guacoline                             कदम्ब - Chinchoninic acid          
गन्धप्रसारिणी - Methyl mercaptan रसोन - Allyl propyl sulphide      
जाती - Salicylic acid                   सारिवा - P-methoxy salicylic  acid
पलाण्डू –Allyl propyl disulphide           तुवरक – Palmitic acid                  अर्जुन – Fridelin
पिप्पली - Sasamin                                कण्टकारी - Diosgenin                  सौंफ - Anethole
लोध्र - Loturin                            पाठा - Pelosine/Berbeerines                  मंजिष्ठा - Pupurin
तेजोह्वा - Dictamnine                  मेथी - Histamine                  चक्रमर्द - Chrysophanic acid
निर्विषा - Staphiagrine                बला - Phytosterol                           निम्बुक - Hesperidin 
पलाश - Kino oil                        अपराजिता - Cathartin                      हरीतकी - Corilagin
हींग - Asaresinotannol                जीरक - Thymine                                 यवानी-Thymol 
कुष्ठ - Inulin                                  विडंग - Christembine                    करवीर - Peruvoside
ब्राह्मी - Herpestine                         सिल्हक - Cinnamic acid              पाषाणभेद - Metarbin
काण्डीर - Serotonin                       करंज - Quercetin                          मरिच - Chavicine
तालीस - Taxine                             अरलु - Vitexin                    कंटकीकरञ्ज - Bonducin
कासमर्द - Achrosine                    अर्कपत्री - Tylophorine                 रोहिष - Geraniumoil
वनपलाण्डु - Scillin                      कम्पिल्लक - Rottlerin            काकमाची -Dulcamarine
मेषश्रॄंगी - Quercitol                      पीलु - Trimethylamine


पद्मक,प्रियंगु - HCN                                                         अर्जुन,जामुन -  Ellagic acid  
बला,सोम - Ephedrine                                                      अतिबला,मुलेठी - Asparagine    
अशोक,पत्रांग - Hematoxylin                                      विभीतक,सारिवा - Beta sitosterol    
लांगली,सुरञ्जान - Colchicines                                        बीजक,पलाश - Kinotannic acid  
एला,मंगरैल - Cineol,limonene,Sabinene                     विभीतक,जामुन,गुलाब -  Gallic acid    कासमर्द,सप्तचक्रा,दन्ती,चक्रमर्द - Cathartic acid   

गुडूची,पाठा,दारुहरिद्रा,तेजोह्वा,ममीरा,जीमूतक,स्वर्णक्षीरी
 Berberine




                                                                                                                         {09.Oct.2012 }
अश्वगंधा – anahygrine,cuscohygrine                                सप्तपर्ण – ditamine,echitamine
गोक्षुर -  Harman,harmine                                        किराततिक्त – Gentianine,Mangiferin
पपीता – Myrosine,carposide                                          श्योनाक – Chrysin,Baicalein
विभीतक – Gallic acid,Mannitol(Diuretic)              मण्डुकपर्णी –Vallerine,Hydrocotyle
वचा – Eugenol,Asaryl aldehyde                              लौंग/लवंग –Eugenol,Carryophyllene
एरण्ड – Amylase,Invertase                                             कुंकुम – Picrocrocin,Crocin
पारसीक यवानी – Hyoscine,hyoscyamine                        अर्क –  Uscherine,trypsin
करवीर – Scopolin,Karabin                                      वत्सनाभ –Pseudaconitine,Aconitine
रास्ना – Quercatin,Isorhamnetin                            पुष्करमूल – Alantolactone,Benzoic acid
गुञ्जा -  Glycyrrhizinalso in मुलेठी),Hemagglutinin               
तुलसी – ascorbic acid,carotene
चक्रमर्द – rhein,aloe emodin                                             तिलपर्णी – Viscosine,Cleomine
सूची – Hyoscine,Hyoscyamine,Atropine         धत्तूर –Hyoscine,scopolamine,atropine
सर्पगंधा – Serpentine,reserpine,yohimbine         कपिकच्छू – Glutathione,Lecithin,DOPA
कुटज - Conessine,Kurchisine,kurchine                   ताम्बूल – Terpene,Chavibetol,Phenol,Eugenol

कुचला -    Loganin,Bruicine(also in कतक),Strychnine,Vomicin
अफीम -    Apomorphine,Morphine,Codeine,Narcotine,xanthaline,Thebaine

जान्तव द्रव्य_DG

जान्तव द्रव्य


जान्तव द्रव्य –
कस्तुरी – Moskus,Musk  मृगनाभि वेधमुख्या सहस्त्रभिद् (सहस्त्रवेदी – हिंगु)
              रस – कटु वीर्य – ऊष्ण विपाक – कटु
             चतुर्भुज रस ,हिंगुकर्पूर वटी,दशमूलारिष्ट,मृगमदासव 
             मात्रा - ६०-१२० मि.ग्रा. ( ½-१रत्ती )
o   कामरुप -  कृष्ण   
o   नेपाली -  नील
o   काश्मरी – कपिल – श्रेष्ठ – ( केशर का भेद भी – ३ – काश्मरी बाह्लीक पारसीक)
मृगश्रंग – शम्बर,विषाण
             मधुर उष्ण मधुर    ( श्रृंग – हृदयशूल,पार्श्वशूल)
             बालार्कगुटिका क्षयकेसरी रस
अग्निजार – अम्बर – ambergris - बृहत ब्राह्मी वटी
                रस – कटु वीर्य – उष्ण विपाक – कटु
समुद्रफेन – Sepie ochificinalis Cuttle Fish cover
               कषाय शीत कटु –
               अर्धनारीनटेश्वर, सुखावर्ती वर्ति
               कर्णरोग व चक्षुष्य
शंख –Turbinellia pyrum -  (शंखवटी,चन्द्रोदयावर्ति,लोकनाथरस,प्रवाल पंचामृत)
         कम्बु, सुनाद, समुद्रज, त्रिरेख (योनि,गुद)
         ग्रहणी रोग नाशक तारुण्यपिटिकाप्रणुत नेत्रपुष्पहर
मुक्ता – Margerita - राजयक्ष्मानाशक
मुक्ताशुक्ति – हृदयरोगनाशक
कूर्म – Tortoise मेधास्मृतिकरः पथ्य शोषघ्नः कूर्म उच्यते । (मांस)
कर्कटक – Seilla serrata केंसर/केकडा
              कुलीर
नख – Land snail/ Achatina fulica समुद्री जन्तु के मुख का आवरण २ भेद – नख नखी
शम्बुक – Small conch
             क्षुद्रशंख
इन्द्रगोप – Mutella occidentalis वीरबहुटी इन्द्रवधु
भूनाग – Pherritima postturne भूनागसत्व – ताम्र केचुंआ   -   (बालशोषहर तैल)
हस्तीदन्त – Ivory
गोरोचन – Gall stone मांगल्या गौरी .पर्याय – बालार्क रस
गन्धमार्जार वीर्य – Viverra gibetho/ civeret cat
कोश से प्राप्त द्रव्य  -
गन्धमार्जार – Beaver / castorium / castorine होता है ।
                 जुन्दबेदस्तर ,पूतीखट्टाशी -  वृषण ग्रन्थि है ।
पित्तपञ्चक - पित्त पंचात्मकं मत्स्यगवाश्वनरबर्हिजम । ( मृतसंजीवन अगद,ॠषभ अगद,मांस्यादि लेप )
कोश – Silk pod शहतूत क वृक्ष पर पाला जाता है ।

History_टीकाकार_Sample Notes

Ikzkphu dky
1-HkV~Vkj gfjs'pUnz & pjd U;kl o [kjukn lafgrk dk izfrlaLdkjA
2-Lokfe dqekj & pjd iaftdk
3-vk’kk<+ oekZ & ifjgkj ofrZdkA
4-iratfYk & pjd okfrZd o fl)kUr lkjkorh A
5-{khjLokfenRr & ofrZdkdkj ds :Ik es izfl)& pjd ofrZdk A
6-uUnh & pjd o lqJqr ij Vhdk A
Ek/; dky
1-tsTtV & o`gR=;h ij Vhdk A pjd ij fujUrj in O;k[;k A
2-lw/khj & pjd o lJqr ij Vhdk a
3-ek/ko & lqJqr 'Ykksd ofrZdk ;k iz'u lgL= fo/kku A lqJqr fVIi.kh A
4-vferizHk &U;klA pjd ij A
5-pUnzV & rhlVkpk;Z dk iq= o lqJqr ikBla'kqf) drkZ A fpfdRlk dfydk ij O;k[;kA ;ksx jRu leqPp;A ;ksxeqf"V  oS/k dks”k A
6-pUnzuUnu & inkFkZ pfUnzdk ¼v-â- ij ½ o x.k fu?k.Vq o v"Vkaxfu?k.VqA
7-czgenso & pjd o lqJqr ij O;k[;kA
8-x;nkl ;k pfUnzdkdkj & pjd pfUnzdk¼pjd½ o U;k; pfUnzdk ;k o`gr iaftdk ¼lqJqr ½
9-ujnRr & o`gr rU= iznhi pjd ij
10-pdzikf.knRr ;k pjdprqjkuu ;k lqJqrlgL=u;u &vk;qosZn nhfidk¼pjd½
& Hkkuqefr ;k rkRi;Zfrdk ¼lqJqr lw=LFkku ij½
&pdznRr ¼fpfdRlk laxzg½&bl ij fu'pydj us jRuizHkk Vhdk fy[kh gSA
&'kCnpfUnzdk¼nzO;xq.klaxzg½]O;kdj.k rRo pfUnzdk ]loZlkj laxzgA
11-HkkLdj ;k iaftdkdkj & y?kqiaftdk lqJqr ijA
12-MYg.k & fucU/k laxzg laJqr ijA
13-foTk;jf{kr &e/kqdks’k O;k[;k ek/ko ij A
14-Jhd.BnRr &e/kqdks’k O;k[;k iw.kZ dhAo`Un ek/ko ij dqlqekoyh O;k[;kA
15-lukru & ukxktqZud`r ;ksx'krd ij oYyHk VhdkA
16-v:.knRr & lokZaxlqUnjk v"Vkaxân; ijA
17-bUnq & 'kf'kys[kk Vhdk v-l- ij o bUnqefr Vhdk v-â- ij A
18-gseknzh &vk;wosZn jlk;u v-â- ij A prqoZx fpUrkef.k &ekSfyd xzUFk A
19-cksinso&'kr'yksfd शार्ङ्गधर ij &blh ij pUnzdyk O;k[;kA
20-vk'kk/kj & v"Vkaxân~;ksi?kkrA
21-vk<eYy & nhfidk Vhdk शार्ङ्गधर ij A
22-okpLifr & vkradniZ.k ek/ko funku ijA
23-f”konkl lsu & pjd rRo izfnfidk pjd lw=LFkku ij A
& rRo cks/k v-â- mRrjra= ij A
& rRo pfUnzdk pdznRr ij
24-JhukFk if.Mr &ijfgr lafgrk
25-yksfyEcjkt &oS/kdthou
26-tSu g’kZ dhrhZ lwjh & ;ksx fpUrke.kh
vk/kqfud dky
1-dk'khjke oS/k & xw<kFkZ nhfidk शार्ङ्गधर ij A
2-ujflg dfojkt & jksxfofu'p; fooj.k o fl)kur fpUrkef.k ek/ko ij a
& pjd izdk'k dkSLrqHk pjd ijA
3-:nzHkV~V &xw<+kUr nhfidk ;k vk;qosZn nhfidk 'kkjaX/kj ij Anhfidk Vhdk &oS/kd thou ijA
4-jkelsu & ehjtkQj ds jktoS/k dohUnze.kh ds :Ik es izfl)A & jlsUnz lkj laxzg o jlsUnz fpUrke.kh ij Vhdk A
5-xaxk/kj jk; & tYdir: Vhdk pjd ij & HkkLdjksn;] ukM+h ifj{kk e`R;qUt; lafgrk] HkS’kT; jkek;.k A
6-gkjk.k pUnz & lqJqrkFkZ lanhiu A
7-;ksfxUnzukFk lsu & pjdksiLdkj A
8-T;kfr’kpUnzljLofr & pjd izfnfidk A
9-t;nso fo|kyadkj &pjd lw= ij fgUnh Vhdk A
& fpfdRlkdfydk ij fgUnh O;k[;k
& HkS- j- ij fgUnh O;k[;kA
10-vf=nso fo|kyadkj & pjd lqJqr okXHkV ij fgUnh VhdkA
&lEiw.kZ v- l- ij ,dek= fgUnh Vhdk A
11-HkkLdj xksfoUn?kk.ksdj &lqJqrlw= o 'kkjhj ij fgUnh VhdkA
&oS/kdh; lqHkkf"krkfuA
12-nRrk=s; vuUrdqyd.khZ & j-j-l- ij foKku cksf/kuh fgUnh Vhdk A

13-ykypUn oS/k & v- â- ]v-l- o Hkk- iz- ij fgUnh VhdkA

National Days_History_Sample Notes

National Days

  • §  National Leprosy Eradication Day 30 Jan
  • §  Pulse Polio Day 22 Feb
  • §  National Tuberculosis Day 24 Mar
  • §  World Health Day 7 Apr
  • §  World Malaria day 25 Apr
  • §  World Asthma Day 3 May
  • §  World Thalassemia Day 8 May {MHCET (PG) 2011}
  • §  Red Cross Day 8 May
  • §  World No Tobacco Day 31 May
  • §  World Hepatitis Day 28 July
  • §  World AIDS Day 1 Dec

Saturday 25 April 2015

उल्वा परिमार्जन –

उल्वा परिमार्जन
·         उल्व = गाढा या जमा हुआ
·         परिमार्जन =  साफ करना 
जातमात्रं विशोध्योल्वाद्बलं सैन्धवसर्पिषो ।
प्रसूतिक्लेशितं चानु बलातैलेन सेचयेत् ॥
                                                                 (अ॰हृ॰उ॰१/१)
“अथ खलु जातमात्रमेव बालमुल्बात् सैन्धवसर्पिषा मार्जयेत् ।”
                                    (अ॰सं॰उ १/२) 
जातमात्रं तत्काल एव बालमुल्बात् वेष्टितो जायते येन गर्भः स उल्बस्तस्मात् सैन्धवयुक्तेन सर्पिषा मार्जयेच्छाधयेत् ॥ ( इन्दुकृत – शशिलेखा टीका )
अर्थात् बालक के जन्म लेते ही उसके चारो ओर मे हुए उल्व (गाढे कफयुक्त पदार्थ) को सैन्धव लवण व सर्पि(घृत) से मार्जित करते हुए साफ कर देना चाहिये । उसके बाद प्रसव काल के कष्ट से पीडित बालक को बला तैल से सिंचित (अभ्यंग/अभ्यक्त) करना चाहिये ऐसा आचार्य वाग्भट्ट का आदेश है ।
अथ जातस्योल्बमपनीय, मुखं च सैन्धवसर्पिषा विशोध्य  (सु॰शा॰१०/१२)
बालक के जन्म लेते ही प्रथम उल्व (जरायु) को हटाकर, मुख का सैन्धव व सर्पि से विशोधन (सफाई) करे ।
अथेत्यादि उल्बं जरायुं, विशोध्य अपनीय; मुखं च विशोध्य निर्मलीकृत्य,
तदपि मुखकण्ठगतजरायुकफापनयनेन
तदुक्तं- जरायुणा मुखे च्छन्ने कण्ठे चकफवेष्टिते” (शा.२) इति । ( निबन्धसंग्रह डल्हण टीका )
अथास्य ताल्वोष्ठकण्ठजिह्वाप्रमार्जनमारभेताङ्गुल्या सुपरिलिखितनखया सुप्रक्षालितोपधानकार्पाससपिचुमत्या
प्रथमं प्रमार्जितास्यस्य चास्य शिरस्तालु कार्पासपिचुना स्नेहगर्भेण प्रतिसञ्छादयेत्
ततोऽस्यानन्तरं सैन्धवोपहितेन सर्पिषा कार्यं प्रच्छर्दनम् (च॰शा॰८/४३)                                               
इसके बाद शिशु के तालु,ओष्ठ,कण्ठ,जिह्वा को नख कटे हुए अंगुली के ऊपर स्वच्छ एवं सफेद रूई को लपेट कर कपास पिचु द्वारा साफ करना चाहिये ।
Conclusion  :- उल्व परिमार्जन से यहां सद्यजात बालक की त्वचा के चारो लिपटी हुइ जरायु (Vernix caseosa) से लेना चाहिये क्योंकि आचार्यो के मतो के अवलोकन से यह स्पष्ट हो रहा है कि उल्व निश्चित रूप से गर्भोदक तो नहीं हैं क्योंकि यदि यह गर्भोदक होता तो आचार्य पुनः मुखशोधन करने का विधान क्यों करते??? जैसा की आचार्य डल्हण ने भी अपनी निबन्ध संग्रह टीका में उल्व को परिभाषित करते हुये बताया है कि उल्व जरायु ही है अतः उल्व से जरायु को ग्रहण करना चाहिये ऐसा निष्कर्ष प्राप्त होता है ।
उल्व-परिमार्जन की आवश्यकता ??? –

बालक के जन्म के तुरन्त बाद ही उसकी उल्व (जरायु) को हटा देना चाहिए नहीं तो उसकी श्वास-प्रश्वास की प्रक्रिया में रुकावट उत्पन्न हो सकती है तथा गर्भोदक के साथ-साथ उल्व भी श्वसन की चेष्टा में श्वसन नलिका में जा सकती है जिससे उल्बक रोग होने की संभावना हो जाती है तथा शिशु की मृत्यु भी हो सकती है । अतः बालक के जन्म के तुरन्त बाद आचार्यों ने उल्व (जरायु) के सैन्धव-सर्पि से मार्जन (साफ करने) का निर्देश किया है । 

प्रमाण_Sample Notes

दार्शनिक
प्रमाणों की संख्या
प्रमाणों के नाम
चावार्क
प्रत्यक्ष
वैशेषिक, बौद्ध, जैन
प्रत्यक्ष + अनुमान
सांख्य, योग
प्रत्यक्ष+अनुमान+ शब्द
न्याय
“          “               “    + उपमान
प्रभाकर मीमांसक
“          “             “           “    + अर्थापत्ति
भट्ट मीमांसक, वेदान्ती
“         “             “            “            “    + अभाव
पौराणिक
उपरोक्त छः + सम्भव व ऐतिह्य
तान्त्रिक
उपरोक्त ८ + चेष्टा